Altay Türklerinde Kıyamet Günü: Kalgançı Çak

Çok eski zamanlardan beri, çeşitli tabiat afetleri insanları korkutmuş, bu korkular kavimlerin ve insanların birbirleriyle de olan mücadelesiyle karışarak kıyamet, "âhir zaman", Altay Türklerinde ise "Kalgançı Çak" (Kalan Son Zaman) tabirleriyle, dünyanın çökmesi tasavvurları anlatılmıştır. ^[1]

Eski Türkler, kıyamet meselesine daha az ilgi duymuşlardır. Kitabelerde dünyanın sonu ile ilgili net bilgiler mevcut değildir. Öyle gözüküyor ki, kıyamet anlayışı Budizm, Hıristiyanlık ve İslamiyet etkisi ile oluşmuştur. Rus araştırmacılar da bu inanışın bir senkretizm olduğu kanaatindedirler. Altaylılar kıyamet gününe “Kalgançı çak”  adı verirken; diğer Türk toplulukları ise “Uluğ kün” adını vermişlerdir. ^[12] Uluğ Gün; deyimini Türkler, Müslüman olduktan sonra da kullanmışlardır. ^[2]

"Kalgançı Çak"ı tasvir eden iki rivayet tespit edilmiştir. Birincisi Televütler'e, ikincisi Telengitler'e aittir. ^[3]

Altay Türkleri, birgün dünyanın sonunun geleceğine inanırlar ve bu gelecek son güne, yani kıyamete "kalgancı çak" derler. Bu kelimenin Türkiye Türkçesinde karşılığı, "kalacak olan çağ" demektir. Kıyamet inanışına göre, birgün insanlar çok azacak, günahtan korkmayacaklar ve kötülükler alıp başını gidecek. İyilik ilahı Ülgen, bu kötü insanlardan uzaklaşacak ve Erlik, yeryüzüne yaklaşacak. yardımcılarından Karaş ondan önce yeryüzüne çıkacak. Kişioğulları iyi Tanrı Ülgen'i unutacaklar. Dünyada iyi güçler ile kötü güçler, savaşa tutuşacaklar. Milyonlarca insan ölecek. Karanlık dünya Tanrıları Erlik, Karaş ve Kerey, insanları karanlık dünyasına; iyi tanrılar Ülgen, Mangdı-Şire, Maydre aydınlığa, iyiliğe çekecek. Nihayet bir Ülgen kalacak ve o "Ölüler kalkın" diye bağırınca, bütün cesetler yeniden dirilecek. ^[4][5][6]

Kalgançı Çak geldiği, kara yer od'la (ateşle) kaplandığında Büyük Kaan Ata Tanrı (Kayra Kaan Ada Kuday), kulaklarını tıkar. O çağda dünya bozulur, yer ve kişi soyu mahvolur. Fitne ve fesat saçan acımasız yel, insanları heyecanlandırır. Töre bozulur. Tepeler çalkanır, demir üzenginin dibi delinir, çuvaldızın deliği yırtılır. Ulus, bozulur. İnsan, kara böcek gibi kanatlanır, gözlerine kan dolar. Kara su, kanla karışık akar. Yer uğuldar, dağlar sallanır, çukurlar-hendekler yıkılır. Gök gürler kenarı açılır, deniz çalkanır dibi görünür. Yerin altı üstüne gelir. Yosunlar öğütülüp toz olur. Gök sallanıp eteği açılır, deniz dalgalanıp dibi görünür. Deniz dibinden dokuz kara taş çıkar; dokuz taş dokuz yerinden yarılır; her taştan dokuz çemberli dokuz sandık çıkar; her sandıktan demir atlı dokuz kişi çıkar; bu kişilerden ikisi başkan olur. Bunların bindikleri atlar; Vuruşkan Ulu Sarı; adlı olur; ön ayakları kılıçlı, kuyrukları bıçaklı olur; ağaca rastlarsa ağacı keser, diriye çarparsa diriyi yok eder. İl güne rahat olmaz. Ay ile Güneş aydınlık vermez, ışıksız olur. Ağaçlar kökünden kopar, baba çocuğundan ayrılır, bitkiler mahvolur, soyu kurur. Analar sevgililerinden ayrılır, dul kalır. Yerde; köngül denilen bir ağulu ot biter, kökünden sarı çekirge çıkar; hayvanlara çarparsa hayvanların, insanlara çarparsa insanların kanını sömürür. İşte o zaman Şal-Yime haykırır:

«Bu yana bak Mangdaşire! Yardım et! Köngül otunu yok edemedim. Köngül otunun kökünde konur yılan var.»

Mangdaşire'den ses çıkmaz. Ondan yardım gelmeyince Şal-Yime, May-Tere'ye haykırır:

«Büyük kagan ulusunu bıraktı, cins aygır sürüsünü bıraktı. Yer alt üst oldu, sular kurudu. Yakalı giyimlerin yakası parçalandı. Yönetilen yurt başsız kaldı. Kuşlar yuvalarını, geyikler duraklarını, kadınlar yavrularını bıraktı.»

May-Tere'den ses çıkmaz. Bundan sonra Erlik'in kahramanlarından Karaş ile Kerey yer yüzüne çıkar. Onlar çıkınca Ülgen'in kahramanları Mangdaşire ile May-Tere gökten yere iner. Savaşırlar. May-Tere'nin kanı od (ateş) olup yeryüzünü kaplar. İşte o zaman Kalgançı Çak olur. ^[7][8]

Alltay Türkleri arasındaki başka bir anlatıya göre ise Ülgen, Tanrı'dan korkmayı ve kendilerini değiştirmeği öğretmek üzere May-Tere'yi insanlara gönderecek. Buna kızan Erlik, May-Tere'ye saldıracak. May-Tere'nin kanı bütün dünyayı kızıla boyayacak; dört bir yanı ateşler, alevler kaplayacak ve bunlar göklere değin yükselecek. O zaman Ülgen gelecek ve ellerini çırpıp "Ey ölüler! Kalkın!" diyecek. Ölüler yerden, denizden, ateşten, ölüm geldiğinde bulundukları yerden çıkacaklar. Dünyadaki ateş Erlik'le birlikte onun taifesi olan bütün kötü kişileri yok edecek. İşte o zaman "kalgançı çak" olacak. ^[8]

Teleüt Türklerine göre; "kalgançı çak" geldiğinde gök demir, yer sarı bakır olur. Hükümdarlar, birbirleriyle savaşır. Halklar, kötülük düşünmeye başlar. Sert taşlar, ufalır. Katı ağaçlar, kırılır. İnsanların boyu, bir dirsek kadar kısalır. Oğul babayı, baba oğulu tanımaz. Telengütlerde de buna benzer rivayetler anlatılır. Bu zaman geldiğinde töre bozulur, tepeler çalkalanır, demir üzenginin dibi delinir, çuvaldızın deliği yırtılır. Toplumun düzeni bozulur. ^[7][4][5]

Ünlü Alman bilimadamı Radloff ve Verbitskiy'nin derledikleri kıyamet mitosu ise edebiyatın betimleme sanatının ilk güzel örneklerinden birisidir:

“Kalgançı çak geldiği zaman gök demir, yer sarı bakır olur. Hanlar hanlara saldırır, uluslar birbirine kötülük düşünür, katı taşlar ufalır, sert ağaçlar kırılır. Kişi bir dirsek kadar küçük olur. Baş parmak kadar erkek olur. Erlerin dizgini kısa olur (güçlerin elinde oyuncak olurlar). Ayak takımı, bey olur. Baba çocuğunu, çocuk babasını tanımaz (saymaz). Yaban soğanı pahalı olur. At başı kadar altına bir kap yemek verilmez. Ayak altında altın bulunur, onu alacak kimse bulunmaz.” ^[6]

Aşağıda, Şamanizm'in ahir zaman anlayışını yansıtan, Proben I'de ^[9] bulunan Altay Türkçesi metnini veriyoruz. Bu konuyu Abdülkadir İnan, "Şamanizm" ^[10] adlı eserinde Verbitskiy'den ^[11] de aldığı bilgilerle tanıtmıştı. Burada, bu dikkati çeken Altay dili metnini kıymetlendirmek amacıyla alıyoruz, sözlük bölümünün de metilin teferruatını anlamak için faydalı olacağı kanısındayız. ^[1]

Kalgançı Çak (Orjinal Metin)

A.

(Teleŋet kijilerdĭŋ sözŭbĭle
(Teleget kişilerin sözü ile)

Ķalġançı çak kelerde
Dünyanın sonu geldiğinde

Teŋeri temĭr polip ķalar,
Gökyüzü, demir olur

Yer yes polip ķalar,
Yeryüzü, bakır (pirinç) olur

Ķân ķânġa ķançıġar,
Hanlar birbirine kanıkar (saldırır)

Ķalıķ ķalıķķa ķara sanajar,
Halklar, birbirini kara sanır (kötülük hazırlar)

Ķadu taş, odılar,
Katı taş, ufal(an)ır

Ķadu aġaş, ķaķşalar,
Katı ağaç, gevşer (yerinden kopar)

Ķiji, ķarı(ş)ça polor
Kişi, bir karış (bilek) kadar (küçük) olur

Ergeķçe er polor,
Erkek, küçük parmak boyu olur

Er tisķini ķısķa polor,
Erin dizgini kısa olur (yuların bağı)

Ayaķtıŋ paşķa pĭ polor.
Ayak, başa bey olur (Kâse başa bey olur)

Aba palazın tanıbas
Baba çocuğunu tanımaz (şefkat göstermez)

Pala abazın tanıbas
Çocuk babayı tanımaz (saygı göstermez)

Pağır paşķa çıġar,
Başa bakır çıkar (Sarımsak, başa çıkar.)

At pajınça altın
Atbaşı kadar altın

Ayaķtü aşķa turbas,
Bir kap yemeğe durmaz (değerini tutmaz)

Ayaķ aldınaŋ altın çıġar,
Ayağın altından altın çıkar

Anı alar ķiji yoķ polor.
Onu alan kişi olmaz.

B.

(Altay ķijilerdiŋ sözŭbile)
(Altay kişilerin sözü ile)

Ķalġançı çaķ ķelerde
Dünyanın sonu geldiğinde

Ķara yer otķo ķalarda,
Kara yer, ateş(l)e tutuştuğunda

Ķayraķaıı ada ķuday,
Kayrakan Ata Huday,

Ķulaġın yaba tudŭnar.
Kulağını kapatır.

Ol çaķta orön puzŭlŭp
O zaman yer(in dışı) bozulup

Orön, ürön, üzülüp ķalar.
Yer (toprak) ve ürün, birbirinden kopar

Ķuruŋdaydıŋ ķu salķın
(Bir) başbuğun kuvvetli sesi çıkarsa

Ķijinĭ ķubuķsŭdar,
Kişiyi sevindirir (avundurur)

Töŋözöķ çayķalar,
Bataklıktaki ot tümsekleri çalkalanır.

Temĭr üzeŋe tübii tijĭler,
Demir üzenginin dibi delinir

Temene üdŭ yırtılar.
İğne deliği, yırtılır.

Ķalıķ yon puzŭlar,
Halk, bozulur.

Ķara ķurt ķanat taġınar,
Kara böcek, kanat takınır,

Ķara ķözŭnö ķan çabılar.
Kara göze kan yayılır.

Ķara su ķanbıla aġar,
Kara su, (su kaynakları) kanla (karışıp) akar.

Yer tigirer, tü tesķiner,
Yer, tıkırdar; dağ, tersine döner.

Yemirt yemireler,
Dağ yamaçları, çöker.

Teŋeri tirler,
Gökyüzü, titrer.

Teŋis çayķalar,
Deniz, çalkalanır.

Yer aŋdanıp ķırtıjı tömön polor,
Yeryüzü aktarılıp üstü aşağı gelir,

Yeŋes ķodorılıp ķoġı ķalar,
Ağaç yosunu koparılıp külü (tozu) kalır.

Teŋeri tērmenĭp, yigĭ açılar,
Gökyüzü depreyip dikişi açılır (yarılır),

Teŋis çaybalıp tübŭ ķörünör;
Deniz, çalkalanıp dibi görünür;

Teŋis tiibündö
Deniz dibinde

Toġus ayrı ķara taş,
Dokuz ayrı kara taş,

Toġus yerdeŋ üzŭler,
Dokuz yerden kopar.

Toġus yerdeŋ iizŭlze,
Dokuz yerden koparsa,

Toġus ķurçulŭ ķayrçaķ çıġar,
Dokuz kuşaklı (çevreli) kutu çıkar.

Toġus temĭr attū ķiji aııaŋ çıġar.
Dokuz demir atlı kişi, ondan çıkar.

Anıŋ eķūzü paşçı polor,
Onun ikisi başbuğ olur

Alardıŋ mingen attarı
Onların binmiş (binit) atları

Uruşķan ulu sarı,
Vuruşan büyük sarı (at üzerinde)

Aldınġı ķoldorı ķılıştŭ polor,
Ön(deki) kolları kılıçlı asker olur

Art ķuyruġŭ üldülŭ polor,
Arka kuyruğu (ise) mızraklı (asker) olur,

Aġaşķa tabârza
Ağaçlara doğru yürüse (hücum etse),

Aġaştı ender,
Ağaç(ları) imha eder.

Tındūġa tabūrza
Canlıya doğru yürüse (hücum etse)

Tındūdŭ ender.
Canlıları imha eder.

Albattı yonġo amır yoķ polor,
Halk için asayiş yok olur

Ayġa, ķünge yarķın yoķ polor,
Ayda ve Gün(eş)te ışık yok olur.

Aġaş tazılıııaŋ ķodorılar.
Ağaç(lar), kökünden koparılır.

Adazı palazınaŋ ayrılar,
Babası, çocuğundan ayrılır.

Ölöŋ üzŭlör,
Nebat, (kökünden) koparılır.

Ürönŭ tügöııör.
Ürünü tükenir.

Ene erķezĭneŋ ayrılar,
Anne(ler), nazlı çocuk(lar)ndan ayrılır(lar).

Erĭ yoķ ķalar.
Erkeği yok olur.

Yerde ķöngül tegen ölöŋ özör,
Yer (üstün)de köngül (gönül) denen nebat yetişir.

Ölöŋnöŋ sarı manġıs çıġar,
Nebattan sarı çekirge çıkar.

Malġa labârza,
Hayvana doğru yürürse (rastlarsa),

Maldı soror,
Hayvanı yutar, (öldürür.)

Ķijē tabârza,
Kişiye doğru yürürse (rastlarsa),

Ķijinî soror.
Kişiyi yutar, (öldürür).

Ol çaķta Şal Yime ķıy salar:
O zaman Şal Yime seslenir:

"Peri ķörgiin Maŋdı Şire"
"Mandı Şire, beri bak!"

"Pir polıjıŋ etķin!" tir,
"Bir yardım et" der,

"Ķöngül tegen ölöŋ gö"
"köngül (gönül) denen ota"

"Ķolim yetpedi" tir,
"Elim yetmedi." der.

"Ķöngül tegen ölöŋnŭŋ tazılı"
"köngül (gönül) denen otun kökü,"

"Ķoŋır yılan" tir.
"Koyu renk(li) yılan" der.

Maŋdı Şire, uııçuķpas.
Mandı Şire, cevap vermez.

Anaip polbazı Şal Yime ķıy salar
Böyle cevap olmayınca Şal Yime (tekrar) seslenir:

"Yân ķân albattızın taştadı,"
"Yân Kân halkını bıraktı (gitti),"

"Yaķşı aygır ürŭn taştadı,"
"İyi aygır sürüsünü bıraktı (gitti),"

"Yar yemirilĭp, su sôldı,"
"Yar çöküp, su kurudu,"

"Yaķalū ton elep,"
"Yakalı elbise aşındı (eskidi),"

"Yaķazı yırtıldı."
"Yakası yırtıldı."

"Yaķârulû yurt,"
"Hakimiyeti olan yurt, (memleket)"

"Yaķâŋı yoķ ķaldı."
"Hakimiyetini kaybetti."

"Yarıķtüġa yürŭm yoķ poldı."
"Işıklı (güne doğru) hareket (hayat) yok oldu."

"Uyalū ķuş,"
"Yuvalı kuş,"

"Uyazın taştadı."
"Yuvasını bıraktı (gitti)."

"Turulü ķiķ,"
"Duracak yeri olan geyik,"

"Türūn taştadı,"
"Duracak yerini bıraktı (gitti),"

"Palalü ķadıt,"
"Çocuklu kadın,"

"Palazın taştadı."
"Çocuğunu bıraktı (gitti)."

May Tere, uııçuķpas.
May Tere, (yine) konuşmaz.

Onıŋ ķinĭnde Erliķtĭŋ pâttırları
Onun arkasındaki Erlik (Han)in alpları (kahramanları)

Ķaraş—pıla Ķerey,
Karaş ile Kerey,

yer üstiinö çıġarlar.
Yer üstüne çıkarlar, (peydah olurlar).

yer üstŭnö çıķķanda
Yer üstüne çıktıklarında

Ülgönîŋ pâttırları
Ülgen'in kahramanları

Maŋdı Şire bĭle May Tere
Maıjdı Şire ile May Tere

Alarbıla yūlajarġa
Onlarla savaşmak için,

Teŋeriden tüjörlör.
Gökten inerler.

May Terenĭŋ ķanŋaŋ
May Tere''nin kanından (kanı ile)

Yer otķo ķalar.
Yer ateşe kalır (ateş yeri sarar).

Ķalġaııçı çaķ andĭ polor.
Ahır zamaıı böylece olur (meydana gelir). ^[1]

Kaynaklar

[1] Saadet Çağatay, "Altay Türklerinde Kıyamet Anlayışı", dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/12/840/10634.pdf
[2] iskenderkazazgunlugu.blogspot.com/2008/05/trklerde-kalan-akkyamet-gn.html
[3] www.iyibilgi.com/haber.php?haber_id=59024
[4] Prof. Dr. Saadettin Gömeç (A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü), "Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet", dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/29/208.pdf
[5] Prof. Dr. Saadettin Gömeç, "ŞAMANİZM VE ESKİ TÜRK DİNİ" (SHAMANİSM and OLD TURKİSH RELİGİON), PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1998, Sayı: 4.
[6] Prof. Dr. Zeki Cemil Arda, "Anadolu ve Avrupa Mitolojisinde İçerik ve Motif Karşılaştırması", www.hbektasveli.gazi.edu.tr/dergi_dosyalar/09-09-14.pdf
[7] Abdülkadir İnan, a.g.e., s.22-25.
[8] www.facebook.com/group.php?gid=51018129249
[9] W Radloff, "Proben der Volksliteratur der nördlichen Türkischen Stiimme", 1886 Petersburg, C. I, s.167-170.
[10] Abdülkadir İnan, "Tarihte ve Bugün Şamanizm", TTK, Ankara 1954, s. 24-25.
[11] Ahir zaman, "Kalğançı Çak"a dair Altayca metin, Verbitskiy'nin "Altayskiye İnorodtsı" (Moskova, 1893) adlı eserinde de aynen bulunur; yalnız bu metinde bazı sesler, biraz değişiktir.
[12] Ülkü Çelik Şavk & Yunus Koç & Fatma Türkyılmaz & Mikail Cengiz, "Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler", Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü & TÜRKSOY- Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi, Ankara, 2007. ISBN: 978-975-491-254-258.