H A Y A T I  -   (1862–1915)      Sümmânî 1862 yılında Erzurum ili, Narman ilçesi Samikale köyünde doğmuştur. Sümmânî’nin doğum tarihi ile ilgili çeşitli ihtilaflar vardır. Bu ihtilafın ana kaynağı ise aşağıda ilk dörtlüğünü verdiğimiz koşmasının birinci mısrasındaki tarihin ilk kaynaktan başlayarak yanlış yazılmasından dolayıdır.              Tarih seksen dokuz on bir yaşımda              Cem oldu başıma iş birer birer              On sekiz yıl sürdü yârin peşinde              Akıttım gözümden yaş birer birer         Nesib Yağmurdereli, H. Nezihi Okay ve Mehmet Kardeş Sümmânî’nin doğum tarihini 1860 olarak verirler. Yukarıdaki dörtlüğün ilk mısrasını:              Tarih seksen yedi on bir yaşımda şeklinde vermelerinden kaynaklanan bu hata, diğer araştırmacıların da bu tarihi kullanmalarına yol açmıştır. 1960 tarihini kullanan araştırmacılar; Saim Sakaoğlu , Refik Ahmet Sevengil , S. Kemal Karaalioğlu , Behcet Necatigil ve Hayrettin Raymandır . Bunun yanında 1862 yılını kullananlar da şunlardır; Pertev Naili Boratav , Ahmet Kabaklı ve Fethi Gözler .         Hikmet Dizdaroğlu, Haşim Nezihi Okay’ın Sümmânî kitabını tenkit ederken bu konu üzerine hassasiyetle durmuştur: “Sümmânî’nin hayatı konusunda bazı hatalara düşülmüştür. İlkin doğum tarihi yanlış veriliyor 1276 (1860). Şimdi biz doğrusunu söyleyelim. Sümmânî 1276 (1860)’da değil 1278 (1862) de doğmuştur. Bu şairin yukarıda gösterdiğimiz              Tarih seksen dokuz on bir yaşımda         Mısraından açıkça anlaşılmaktadır. Bütün emsele 87 ve 89 tarihlerinden hangisinin gerçeğe uygun olduğu noktasında toplanıyor. Bu hususta kendilerine şu delili veriyoruz: Rahmetli babam, Sümmânî ile tam altı yıl arkadaşlık yapmış ve onun bir çok şiirlerini kendi ağzından toplamıştır. Sümmânî ile samimiyetlerinin derecesini şuradan anlamalı ki, şair ilk oğluna sevdiği arkadaşının adını veriyor. Sümmânî’nin Şevki adlı büyük oğlu hâla hayattadır. İşte Sümmânî’yi bu kadar yakından tanıyan babam bizzat Sümmânî’nin ağzından doğum tarihinin 1278 olduğunu öğrenmiştir. Nitekim sayın Murat Uraz da Sümmânî’nin doğum yılı olarak 1862’yi kabul etmektedir.”         Dizdaroğlu’nun bu net açıklamaları da gösteriyor ki, Sümmânî’nin doğum tarihi 1860 değil 1862’dir.         Sümmânî’nin gerçek adı Hüseyin’dir. Kasımoğullarından Hasan’ın tek çocuğudur.         Sümmânî, Melek, Sabiha, Feride adlı üç hanımla evlenmiştir. Bunlardan ikisi kız beşi erkek olmak üzere yedi çocuğu olmuştur. İki oğlu kendisi hayatta iken ölmüştür. Bunlar Ali ve Şahabettin’dir. Diğer çocuklarının adı, Şevki , Fahri ve Zabit’tir. Günümüzde Sümmânî’nin geleneğini sürdüren Hüseyin Sümmânîoğlu Şevki’nin, Nusret Toruni ise Fahri’nin oğludur.         Sümmânî’nin babası Hasan Ağa, köyün âlim olarak bildiği bir zattı. Oğlunu da dinî ve ahlakî yönden eğitmesine rağmen Sümmânî, sebebi nedendir bilinmez okuma yazma öğrenemedi.         Sümmânî dokuz yaşlarında köyün sürüsünü otlatırken Ablak Taşı denilen yerde uyuyakalır. Rüyasında üç derviş görür. Bu üç derviş önce Gülperi adlı kızın isminin ilk harflerini Sümmânî’ye okutur, sonra da kızı gösterirler. Kendisine ‘Sümmânî’ mahlasını vererek sevdiği Gülperi’yi ömrü boyunca aramasını söylerler.         “Sümmânî’ kelimesi, ‘sonuncu, sona ait’ anlamına gelmektedir. Sümmânî’nin mahlasının anlamı ile eş anlamlarda bir çok koşması vardır.         Sümmânî, bade içtikten sonra 12 yaşlarında babası onu Erzurum’a getirir. Erbâbi ile bu seyahatinde tanışır. Saz çalmasını Erbâbî’den öğrenir. Sümmânî doğu illerini, Orta Asya’nın büyük bir bölümünü gezer. Ömrünün son günlerini köyünde geçirir. 1915 yılında ölen Sümmânî’nin mezarı doğduğu köy olan Samikale’dedir.         19. yüzyılın usta halk şairi Sümmânî, önemli çıraklar yetiştirmemesine rağmen, bugün onun izinden yürüyen, üslûbunu devam ettiren sayısız âşık vardır. Erzurum, Kars, Artvin, Gümüşhane, Bayburt, Erzincan yöresinde yaşayan âşıklarımızda onun tesirleri görülür. Sümmânî’nin kendisine göre bir tarzı vardır. Sümmânî adı aynı zamanda bir ezgi, bir makam olmuştur. Nitekim ezgilerine göre söylenen koşmalardan birisi ‘Sümmânî Koşması’ adını taşır. Canan der ki maksud ile görünmez Perişan bağımın gülü derilmez Yâr der ki Sümmani murada ermez Usandım canımdan göz baka baka   Dinle beni bir nasihat edeyim Dinle beni bir nasihat edeyim En iyi dostundan sakın sen seni Dünyanın bozulmaz mânası budur En iyi dostundan sakın sen seni Gelir senin ile güler dost olur Kul kusursuz olmaz kusurun bulur Sakın ondan sana bir kemlik gelir En iyi dostundan sakın sen seni Sümmaniyem bunu böyle söyledim Soyunup eğnimi üryan eyledim Başıma geldiği için söyledim En iyi dostundan sakın sen seni   Dinleyin ağalar tarif edeyim Dinleyin ağalar tarif edeyim Melekler şahını rüyada gördüm Eşrefi saatte lûtfu kadim şah Bir mübarek leyli cumada gördüm Baktım cemâline gözüm kamaştı O saatte aklım başımdan şaştı Çobana yöneldim kanadım açtı Pervâzı telliyi hummada gördüm Sümmani sözünü söylüyor ezel Mürşitler bağından dökülmez gazel Hazert-i pfrlerden bana bir güzel Kendisi bir melek şimalde gördüm   Dünya bir eyersiz at Dünya bir eyersiz at Bunu bilip süren var mı Hiç kimseye vermez murat Muradına eren var mı Dünya nicesin sevk eder Kimi gelir kimi gider Gidenler de ah vah eder Gidip geri gelen var mı Dünya gösterir zevkini Gün be gün aldatır seni Çekerler bir gün kervanı Yazık oldu diyen var mı Güvenme ki devletim çok Anın sana faydası yok Azrail'den yiyersin ok Cerrah gelir yaran var mı Sümmaniyem ettim karar Hüdâ'm verdi bana ikrar Gün be gün eyledim zarar Derler bana kârın var mı     Eğer oğlum isen erlik babında Eğer oğlum isen erlik babında Hisarın muhkem yap çölen sahip ol Gelir gayrı kurutulur hep nemin Derya olamazsan gö'len sahip ol Erler hanesinde semâlar yanar Katresin nûş eden mestane kanar Bağından beceren gül solmaz sanar Ehl-i bahçıvansan gülen sahip ol İhtiyarın say'ı gayret sendedir Himmet erenlerde hizmet sendedir Eğer sevap eğer zillet sendedir Uğratma lekeye dilen sahip ol Fikretme âlemi deme ne haldir Kendi kendin bilmek ehl-i kemâldir Kendi destin bûs et başına kaldır Aşık isen kendi halen sahip ol Arzudan bihaber imdada bakma Senden geri kalan imdada bakma Hayatta kör gidip evlâda bakma Fırsat elde iken malen sahip ol Sümmani hebaya ciğerin yakma Kavl-i inat ile sözsüze çakma Sağ yârdan ayrılıp ağyâre bakma Düz kapısı vardır milen sahip ol   Ehl-i hakikatte arif olanlar Ehl-i hakikatte arif olanlar Gösterir âlemde yol yoldan ince Cevapta mücevher zarif olanlar Feyzi hürrem olur hal haldan ince Kalb bir şehr-i şandır çardır memuru Arşa direk oldu müminin duru Kalbinin ziyası vechinin nuru Gökten huruç eder hilâlden ince Der Sümmani râh-ı Hakk'a varsalar Köşe-i vahdete karar kılsalar Bir kılı tam kırk yerinden yarsalar And içerim olmaz kemâlden ince     El uzattım bir şikâra El uzattım bir şikâra Ne çözer ne çözülürüm Şikâr bende ben şikârda Ne sezer ne sezilirim Bu şikârın şekli rumuz Bunu bilmez aklı müflis Sende de bende de topuz Ne ezer ne ezilirim Sümmani nin matlubu mim İkaz eder adamı cim Hem makineyim hem de sim Ne süzer ne süzülürüm     Ervâh-ı ezelde levh-i kalemde Ervâh-ı ezelde levh-i kalemde Bu benim bahtım kara yazdılar Gönül perişandır devr-i âlemde Bir günümü yüzbin zara yazdılar Bulmadık şâdlığın iradesini Çekerim bu gamın ziyadesini Herkes dosta verdi ifadesini Bizimkini rüzigâra yazdılar Aşka benimle eyler daim kıl ü kâl Daha sabretmeye kalmadı mecal Derdim taksimdara kıldım arzuhal Dedi ki öz bahtım kara yazdılar Gönül gülşenimde hâr oldu deyu Hasretlik cisminde zâr oldu deyu Sevdiğim sevdiğin pîr oldu deyu Erbâb-ı garazlar yâre yazdılar Nedir bu sevdanın nihayetinde Yâdlar gezer yârin vilâyetinde Herkes diyarında muhabbetinde Bilmem bizi ne civara yazdılar Kadrimi bilmeze eyledim minnet Derdimi artıran görmesin cennet Sarraflar verdiler yâre bin kıymet Benim kıymetimi nere yazdılar Döner mi kavlinden sıdk-ı sâdıklar Dost ile dost olur bağrı yanıklar Âşık kaydına geçti bunca âşıklar Sümmaniyi bir kenara yazdılar     Ezel bahar gelse cebel dağlara Ezel bahar gelse cebel dağlara Lâle mor menekşe bitmek içindir Bülbül figan eder inin bağlara Gönül goncasını dermek içindir Bu dünya fânidir ezelden fâni Bugünün varlığı gör yarın hani Hak bize vermiştir akıl lisanı Kendine ibadet etmek içindir Der Sümmani deli gönül lök olmaz Geien gider bu dünyada mülk olmaz Can emanet bu gövdeye yük olmaz Gelmişiz dünyaya gitmek içindir     Gönül bülbül iken gonca dalında Gönül bülbül iken gonca dalında Öyle âh ettim ki gül yarelendi Hicran pazarında gam firağında Aktı dü çeşmimden sel yarelendi Aşkın otağına bak firağına Yüz sürüp hâkine düş ayağına Dokundu yâr zülfü gül yaprağına Zevk ü sefasından tel yarelendi Güzeller şâhısın sen nur-i cemâl Sendedir nezâket sendedir kemâl Dedim ifademden edem arz-ı hal Tahammül kalmadı dil yarelendi Sümmani destin öp koy kendi başa Kâr etmez ihâfe ciğeri taşa Maksudu sevenler düştü ateşe Dertli değil dertsiz kul yarelendi       Her sabah her sabah bülbül sesini Her sabah her sabah bülbül sesini Bülbül sedasını güle getirir Er odur ki bile şeref şanını Leke kelâmını dile getirir Dilberin koynuna girsen sormazsa Bir dilbere gönül versen olmazsa Bir adam da kendi haddin bilmezse Âkibet başına belâ getirir Selâm verme erkânsıza yolsuza Yalınız git yoldaş olma hırsıza Komşu olma edepsize arsıza Âkibet başına belâ getirir Sümmanigedânın sözleri haktır Aslı hariç olan hilesi çoktur Cehennem hanenin ateşi yoktur Âsi kul ateşi bile götürür     Hayali hatırdan çıkmaz cananın Hayali hatırdan çıkmaz cananın Verir aşk ateşi hararet bize İki cihan server o Hak peygamber Eder Mahşer günü şefaat bize Velleyli Vedduha eylemiş tarif Mest olur methini dinleyen arif Müminin miracı Kâbe-i Şerif Var mı ondan büyük ziyaret bize Tehlike sendedir özün sakındır Erbâb-ı sarrafa rumuz dokundur Lam ba harflerinin devri yakındır Olacak bir şanlı adalet bize Çıkma doğru yoldan izen sahip ol Ahdına sabit ol sözen sahip ol Kem bakma kimseye gözen sahip ol Edecek âzâlar şehâdet bize Der Sümmani vaktin pinhan olmalı Verdiği nimete hayran olmalı Münkerattan çekilip ihsan olmalı Gönderdi kaç nâme vesiyat bize     Hülâsa severim değildir yalan Hülâsa severim değildir yalan Beyim tasdik ile dilimde değil Tez yetiş bağını ederler talan Bir sadık muhibbim yanımda değil Acep ne şekildir şu sizin eller Gelsek çöl Narman'a bize ne derler Âlemin bağında öter bülbüller Ben gülüm bülbülüm yanımda değil Bülbül olsam daldan dala uçmasam Haram olsun yâdellere göçmesem Serden geçip ikrarımdan geçmesem Velâkin irade elimde değil İsmin izhar etsem yâd alır haber Sinem perişandır aklım derbeder Mücevher kolbağı zernişan kemer Her daim yastayım belimde değil Sen bana âşıksın ben sana canan Gûş ver cevabıma âh eyle figân Merhametin yok mu ey dertli Sümman Mürüvvet merhamet zâlimde değil     Her sabah her sabah suya giden yâr Her sabah her sabah suya giden yâr Al beni eline altın tas dilber On yıl oldu yâr sevdana düşeli Kerem eyle şu sevdanı kes dilber Bahçenizde bir gül oldum açıldım Taze değdim onbeşine seçildim O servi boyunca kemha kesildim Gey de beni diyar diyar dilber Kaşıdan görünen ol Nemrut dağı Parlayıp yanıyor yanağın ağı Ben sana olayım altın saç bağı Gel de beni diyar diyar gez dilber Sümmani der ayıp bu kadar coşmak Sevdadâr olup da dağlara düşmek Ben sana olayım sırmalı yaşmak Al da beni ağ gerdana as dilber     Gönül ne beklersin viran köşkünü Gönül ne beklersin viran köşkünü Geldi geçti ömrüm ne hayaldesin Felek bir gün vurup tarumar eyler Geçti Süleymanlar ne hayaldesin Kadir Mevlâ'm sen bilirsin halimi Dünya karanlıktır bilmem yolumu Yakına getirdin bize ölümü Âhirin ölümdür ne hayaldesin Bu fâni dünyadır yoktur bir fayda Gözümüz yoldadır gönül hay hayda Ruh teslim eyle gel şu aziz ayda Ayın tamam oldu ne hayaldesin Bu fâni dünyadır bellidir belli Ne şal giyen kalır ne yüzü allı İstersen yüz yaşa ister yüz elli Âhirin ölümdür ne hayaldesin Yârabbî Sümmân'e eyle inayet Selâvatla bulsun ömrü nihayet Habibim Muhammed eyle şefaat Dürüldü defterim ne hayaldesin     Görüp cemâlini âşık olduğum Görüp cemâlini âşık olduğum Hakk'ı bir bilirsen ağlatma beni Uğruna serimi feda kıldığım Hakk'ı bir bilirsen ağlatma beni Bu güzellik baki kalmaz sevdiğim Âşığı ağlatan güzel sevdiğim Uğruna serimi feda kıldığım Hakk'ı bir bilirsen ağlatma beni İltifat etmeğe gelsen yanıma Müddetler sitem eder canıma Bedduam alırsın girme kanıma Hakk'ı bir bilirsen ağlatma beni Sümmani der yavru öğüt tutmaz mı Âşığın dediği yola gitmez mi Kara bağrım hûn eyledin yetmez mi Hakk'ı bir bilirsen ağlatma beni     Gözden ırak düşen gönül güzeli Gözden ırak düşen gönül güzeli Unutma bizleri sadâkat eyle Değil gurbet ilde ezel ezeli Severiz biz seni adalet eyle Vefasızlık etme yakışmaz sana Güzelce hizmet et yola erkâna Hasret ü firkatin kâr etti cana Üç beş kelâm söyle mürüvvet öyle Aşkın yine verdi gam efkârıma Firkatin dağ gibi çöktü (yine) serime Bir şifâ görmedim can ciğerime Gel sen derman eyle kemâlet eyle Nizam ehli ol ki bulasın rağbet Fakir Sümmaniye hoş eyle hizmet Vefanın emridir düşküne hürmet Gel güzel gel etme mürüvvet eyle     Gurbet ilde başa gelen halleri Gurbet ilde başa gelen halleri Söylemeğe varmaz dilimiz bizim Kaddedip âdûlar aldı yolları Göze hayal oldu ilimiz bizim Bizim aşımıza ağu kattılar Ayağımız bende vurup gittiler Âşık olanlara bühtan ettiler Hünkâra arz olup halimiz bizim Hüsün bahçesinin gülün dererken iş ü işret edip demler sürerken Âlemde bir sadık yâri ararken Aguya karıştı balımız bizim Hüdâ yaratmıştır Levh ile Arş'ı Her insan ne bilir âlemde Ferş'i Bihamdillah dostu düşmana karşı Yetişti cânâna halimiz bizim Alnımız açıktır yüzümüz aktır Ümidim Hûda'dan kalbimiz paktır Sümmani billahi ölünce yoktur Sevmeyen âdûya halimiz bizim     Gurbetten geldim vatana Gurbetten geldim vatana Sıladan bir sıla gördüm Uğradım bir lâ mekâna Kaladan bi kal'a gördüm Baktım yüzü gökçelere Döndüm özü gerçeklere Haris oldum çiçeklere Lâleden bir lâle gördüm Gezerken açtım bir babı Oldum ol mescide tâbi Hacerden değil mihrabı Saladan bir sala gördüm Gâh piyadegâh süvari Oraya müştak cümle varı Dedim sıvan bu duvarı Maladan bir mala gördüm Dertlidir Sümmani kemter Mecnundur gezer derbeder Ararken bir mahbub dilber Âlâdan bir âlâ gördüm     Hakikat âlemde zaman yok iken Hakikat âlemde zaman yok iken Zamansız mekansız zamanda idim Âdem'den âleme nişan yok iken cilve-i âdemde bir kanda idim Bu mâna zahirdir âşığa sefa Ola ki hakikat kıla Mustafa irade olmadan nun ile kefe Kefı nun içinde nihânda idim Bu âlem zahirden gelmez beyâna Akıllar mı erer sırr-ı Süphan'a validem gelmeden mülk-i cihana Ben de ânâsır-ı gümanda idim sümmân sana haktır bu ilm-i eser Birlik hakikattir eyleme inkâr N'eylersin mektebi mektebi izhar Ezelden mekteb-i irfanda idim     Haktan yeşillendi gülşenli dağlar Haktan yeşillendi gülşenli dağlar Açılmış burcunda bir yarası var Lâlesin sümbülün istiyor dağlar Velâkin hâkinde kar yarası var Kiminde efkârı şekefı şikâr Kiminin efkârı meyl-i şimûkâr Kiminin fikrinde Hazret-i didâr Kiminin Fikrinde zâr yarası var Dünyayı sevenler velî değildir Kanaat ehliler deli değildir İnsan oğlu gamdan hâli değildir Herkesin bir güne zor yarası var Sen neye müştaksın gedâyı Sümman Derunum hicranım sevdiğim hubân Eflâtun da gelse bulunmaz derman Vücut ikliminde yâr yarası var     Havalanıp deli gönül kalma heveste Havalanıp deli gönül kalma heveste Vurup kanadını kırarlar bir gün Bu can sana baki kalmaz kafeste Toprakta bir çukur yararlar bir gün Seni harap eder çok düşme hâba Girmek ister isen eğer sevaba Kemlik etme sakın düşme azaba Gelir seni elbet ararlar bir gün Sümmani kesme sen sakın gayreti Bir pula satılır nâmerdin eti Ter döküp erdiğin bunca devleti Sana belki de çok görürler bir gün     Havalanma gönül çıkma havaya Havalanma gönül çıkma havaya Yokla aslın yokla türâb değil mi Hulûsun zanneyle Ganî Mevlâ'ya Döner dünya sonu harap değil mi Nefse uyan muradına eremez Kuru dava ile kalbin silemez Bir kulun rızkını bir şah veremez Rızkı veren ancak Yârâp değil mi Haindir okuyan haindir yazan Haindir Hak için bir cevap düzen Cihan fitne olmuş âlem de pazar Bu dünyanın işi dolap değil mi Mürşittir müridi merdâne eden Sevdadır yiğidi pervane eden Ey efendim beni divâne eden Erenler verdiği şarap değil mi Gel Sümmani sen de hava uçurma Dost yüzüne gülüp zehir içirme Başka lisan ile ömrün geçirme Ahir lisanımız azap değil mi     Her sabah her sabah bülbül sesini Her sabah her sabah bülbül sesini Bülbül sedasını güle getirir Er odur ki bile şeref şanını Leke kelâmını dile getirir Dilberin koynuna girsen sormazsa Bir dilbere gönül versen olmazsa Bir adam da kendi haddin bilmezse Âkibet başına belâ getirir Selâm verme erkânsıza yolsuza Yalınız git yoldaş olma hırsıza Komşu olma edepsize arsıza Âkibet başına belâ getirir Sümmanigedânın sözleri haktır Aslı hariç olan hilesi çoktur Cehennem hanenin ateşi yoktur Âsi kul ateşi bile götürür     İflah olmam ben bu dertten ölürüm İflah olmam ben bu dertten ölürüm Derdime bir çare bul kara gözlüm Korkarım ki gurbet ilde kalırım Bana görünmüyor yol kara gözlüm Ayrılık belâsı geçti başımdan Uzak düştüm sevgilimden eşimden Günde kaç çift mendil dolar yaşımdan N'olur bu yaşım sil kara gözlüm İnliyor derdinle bu gönül sazı Ayrı yerde ettik baharı yazı İnanma gel buna bu düşman sözü Bize hasettirler bil kara gözlüm Gönül behçesinden güller dermişsin Yârim beni düşmanlara vermişsin Duydum yine ele gönül vermişsin Ya nice söylersin gel kara gözlüm Gurbet illerinde gönül yâr ister Usandı bu yerde başka yer ister Kem gözlerden ırak bir diyar ister Bizleri görmesin el kara gözlüm Dilde âşık diye söylenir adım Sana kavuşmaktı bütün muradım Hasretin güç imiş şimdi anladım İşte böyle böyle hal kara gözlüm Ömrümün belirsiz gece gündüzü Canıma kâr etti ellerin sözü Düşmanlar bakıyor ayıra bizi Gel uyma onlara gel kara gözlüm Gelen yoktur seni kimden sorayım Bilen yoktur sağlığını alayım çok isterim bir yol yüzün göreyim Aramızda dağ var bil kara gözlüm Sümmani kaç yıldır yüzün görmedi Senden bana doğru haber gelmedi Korkma henüz gonca gülüm solmadı Nasıl derse desin el kara gözlüm     Kahpe felek sana n'ettim n'eyledim Kahpe felek sana n'ettim n'eyledim Gelen günüm giden günden kem geldi Cehd ettim kurtaram gamdan kederden Felek her gün üzerine zam geldi Vasfetmek imkânsız çektiğim zarı Hicran yatağıyam gam tarumarı Gönül mahbusunun gözleri sarı Ah çektikçe gözlerimden nem geldi Bu benim mahlasım Sümmani bîçâre Açıldı sinemde bin türlü yâre Ervâhi ezelde bu bahtım kare Dertlilere bu gözlerim tam geldi     Kalkın verin şu âşığın sazını Kalkın verin şu âşığın sazını Nasihat eylerse tutun sözünü Ejderha misali açmış ağzını Korkarım yutacak yer beni beni Şimdi menzilimiz yüceden yüce Çok mesârif edip gireyim borca Malımdan bir altın üstüme harca Zemzemli kefene sar beni beni Yaktı yüreğimi şu hasret âbı Akıttım gözümden kan ile âbı Avuçlayıp yerden alın türabı Savurun başıma vay beni beni Sümmani dünyadan uçmuş gidiyor Ecel şerbetinden içmiş gidiyor Cümle yaranların kalmış gidiyor Mahşer'de görürsüz siz beni beni     Kendinden bî haber dem vuran insan Kendinden bî haber dem vuran insan Bilmez misin bende ne ham hayal var Etme bir kimseye kadirli ziyan Havf eyle Allah'tan bunda vebal var Sen seni yazıkla var ise pfrlik Pîrlik menzilinden uzaktır dirlik Kimsenin hakkında etme kadirlik Hakkı hak edecek Cebbar celâl var Sümmani düşüben bu şem'e yanma Kabulü kıt isen işit inanma Bu meşrep demini vefalı sanma Şimdi nihai amma sonu melil var   Kimden aldın veren kimdir Kimden aldın veren kimdir Sohbeti teslim edersin Gel adû ekberin sindir Şöhreti teslim edersin Tanıdın mı yâr-i garın Bildin mi zararın kârın Elden çıkar ihtiyarın Kuvveti teslim edersin Anın farzı sünnetinde Karşı gelir ahretinde Hain olma hizmetinde Nöbeti teslim edersin Sülük etme haram kâra Götürür düşürür dara Kabirde akrebe mâra Ceseti teslim edersin Yılan akrep yer tenini Çürütür nazik bedeni Çekerler mizana seni Sirkati teslim edersin Sirkat çeker mizanına Çıkarsın dost divanına Senin sana isyanına Isbatı teslim edersin Isbat olursa isyana İtiraz kalmaz lisana Tamuda ceza-yı cana Zahmeti teslim edersin Zahmette Sümmân günahkâr Yetişse Ahmed-i Muhtar Sevdiği kuluna Gaffar Cenneti teslim edersin , Kuru dava ile irfanlık olmaz Kuru dava ile irfanlık olmaz Huzuru arife irfana karşı Candan geçmeyince canan bulunmaz Bezl-i can etmeli irfana karşı Güzel güzel gerek ezel ezeli Güzelin kadrini bilenler veli Hâsılı olur mu kirşan güzeli Şevki lâ değil mi hûbana karşı Bülbülsüz deminde gülün mahbus et Uzatma harama elin mahbus et Âlem huzurunda dilin mahbus et Katre dalga vurmaz ummana karşı Maşuktan âşığa bulunmaz hile Velâkin çektirir babından bile Ne kadar bulunsa kevkepte bile şavlu ziya vermez tâbâna karşı Sümmani ezelden neye bahsin var Ya neye meftunsun ne hevesin var Dilbere müştaksın elde nesin var Desti boş gidilmez cânâna karşı     Layık mı ta idrâkine Layık mı ta idrâkine İftihar gele hâr gele Ciğeri hûn bahar çeşmine Belki dar gele dar gele Elverir gezdim bihaber Konmadı gûşuma eser Bağ bozuk perişan şecer Nice bâr gele bâr gele Hûn oldu bağrım büsbütün Eflâke dayandı tütün Aldandım bulması çetin Nice zâr gele zâr gele Gönül gözler mahbub hani Mahbub der maşukun tanı Dolaşma yanlış gülşeni Sanma hâr gele hâr gele Bilmem zahir nihânını Ararım tercümanını Beklerim hem kapanını Belki kâr gele kâr gele Sümmaniiçtin aşk badesin Sever misin âh abasın Beklersin seher meyvasın Belki yâr gele yâr gele   Merhem kabul etmez aşkın dikeni Merhem kabul etmez aşkın dikeni Ten içinde cana bata göresin Damlasa dimağa bir katre nemi Dalgası ummana kata göresin Neden fark edersin nâmert cömerdi Bilen fikir yüz bin renge bölendi Gel ey dertsiz kolay sanma bu derdi Derdin dert ehline çata göresin Şıtâ bulmaz bizim bağın sümbülü Nevrağını tebdil etmez var gülü Gönül bahçesinde aşkın bülbülü Ah u efgan ede öte göresin Bir dilber sevmişim misl-i lâ-nazir Edalı cilveli hükümdar vezir İlm-i ledünnfnin bahridir Hızır Yed'inden ol yed'i tuta göresin Bu halde esrar ne göster nişane Bilmem sermest mi var yoksa divane Ademî Safiyullah cedden bu yana Âdet mi bu günü nasıl göresin Bu ticaret hangi kârda bulunur Az avratta çoğu erde bulunur Ne aselde ne sükkârda bulunur Bağında bir yemiş bite göresin Sümmâniyem her mesleğim harâbî Ne Acemem ne Türkem ne de Arabf Beni serhaş etti aşkın şarabı Sen de bu lezzete yete göresin     Meyl-i haris olma âdu ekbere Meyl-i haris olma âdu ekbere Kalır can bedelin tu kapısında Bezl-i vücut eyle nûr-i muhtara Gönül aynasını yu kapısında İbret için nazar eyle cihana Ebe ecdadına n'oldu efsane İblisini bağla Gani Yezdan'a Gezme felan filan su kapısında Kalbi pâk olanın hulûsu hastır Âşığı mâşuğa çeken ihlâstır Nefse aldananın aynası pastır İsyanı pâk olmaz su kapısında Sümmani bu bahre dalmak istersen Derûnan bir merhem çalmak istersen Canın yananını görmek istersen Teceli gösterir Hu kapısında   Mürşid-i kâmile eyledim hizmet Mürşid-i kâmile eyledim hizmet Kâh olur ki cüz'i erkân bizde var Erenler babından olursa himmet Kâhi zahir kâhi pünhan bizde var Tarih seksen dokuz aşkım aşikâr Kudretin rahiyle eylerim tayyar Ve kendi malımla olmuşum tüccar Hikmet-i pîr lütf-i ihsan bizde var Baki mahbup sevmek aşk ile bu can Elimden ne gelir Mevlâ'dan ihsan Ben şeref gözlemem söyleye cihan Bana kalsa üç beş yaran bizde var Cümleden ednadır geda-yı Sümmân Elimden ne gelir Mevlâ'dan ihsan Katreden katreyim değilim umman Bazı olur cüz'i umman bizde var     Ne mekândan geldin ne mekândasın Ne mekândan geldin ne mekândasın Evvel gözünü aç özünü tanı Masiva deminden ne devrandasın Saptırma râhını izini tanı Hidâyet eliften lütuf mimdendir Zihnin ikaz eden fehmet cimdendir Nutuk nerden gelir cevap kimdendir Derununda hallet sözünü tanı Varıp nadan ile söz söze çakma Meyl-i ağyar olup ciğerin yakma Dosta can feda kıl gayriye bakma Yâri gösterenin gözünü tanı Hiç kimseye yoktur hilesi yârin Şimsiden şuleli şulesi yârin Mest eder müştakı cilvesi yârin Agâh ol sırrına razını tanı Sevdiğim mahbuba arzu can isen Sümmani sevenin sen kurbanıysan Misl-i lâ dilberin âşıkânıysan Var pîr-i mugânın kızını tanı     Ne yüzden terk ettik mülk-i irfanı Ne yüzden terk ettik mülk-i irfanı Muhabbet ne oldu vefa nic'oldu Onuncun unuttum cümle cihanı O yerde sürdüğüm sefa nic'oldu Nice deryalarda pazar açardım Nice demler ile devran geçirdim Nice ahbablarla kondum göçerdim Eğer sefa eğer cefâ nic'oldu Sümmaniyim düştüm âh u figâna İtibar olur mu aklı noksana Adûlar elinden kaldık amana Cümle demler oldu hava nic'oldu   Nice odlanayım nice yanayım Nice odlanayım nice yanayım Deli gönül bir elaya bağlıdır Özü şirin kindisi bir nevcivan Kirpikler ok kaşı yaya bağlıdır Oturmuş şâd verir kendi özüne Can dayanmış cilvesine nazına Taramiş zülfünü dökülmüş yüzüne Gözleri gülerken aya bağlıdır Cana yetti o cilveler eğmeler Tarif etsem anlayamaz değmeler Kılaptanlı gömlek beyaz düğmeler Sanırsın ki bulut aya bağlıdır Sümmani yenice buldu bir devlet Gönül değmelerle eylemez ülfet Eski bir vefadan kalktı muhabbet Gönül şimdi bir dâvaya bağlıdır     Nûr-ı ziya olsa olmaz zülümat Nûr-ı ziya olsa olmaz zülümat Dünyada ışığı göz neden alır Tende mi canda mı söyle marifet Dil tekellüm eder söz neden alır Taktire ne yapar kuvvet pazusu Hâşâ bozulur mu taktir yazısı Yemek içmek uçmak nefsin arzusu Vücutta ervahın saz neden alır Sarıda yeşilde alda eğleşmez İncide mercanda lalda eğleşmez (yalda evlatta malda eğleşmez Bu gönül kararı haz neden alır Sümmani vafettin sen bu eş'ârı Bunu halletmektir erlerin kârı Kürre-i arzdadır şıtâ baharı Bu vücut iklimi yaz neden alır   Osmanlı yurdundan azm-i rah ettim Osmanlı yurdundan azm-i rah ettim Nasip kısmet için nane gelmişem On dört yıldır oldum şem'a pervane Onun için yana yana gelmişem Dost iline varmak şeref dediler Dertliler haline aref dediler Seni aşk ehline sarraf dediler Kıymet içine gevher kâne gelmişem Ezelden huddamın elifi baya Hak kulun emeğin vermesin zaya Bir can borçlu idim Bâr-ı Hûda'ya Vermik için can kurbana gelmişem Kaza-i Narman'da söylenir adım Otuz cüz Kur'an'ın kalbi küşadım Usta ile ülfet etmek muradım İster isen imtihana gelmişem     Sabah seherinde çıksam niyaza Sabah seherinde çıksam niyaza Bülbüller kumrular başlar avaza Bir yiğit sıdk ile dursa namaza Cennet libasları giyer sabahtan Cennetin bağında al güller biter Güllerin dalında bülbüller öter Şol gani Mevlâ'mız âleme yeter Herkese bir kısmet verir sabahtan Küçükten okudum elifi ba'yı Âlâ bilmişizdir gani Mevlâ'yı Geceye halk etti yıldızı ayı Onlar aşar güneş doğar sabahtan Der Sümmani benim canım üzüldü Ak alnıma kara yazı yazıldı Kefenim biçildi kabrim kazıldı Dostlar ağlar düşman güler sabahtan   Sahavetten beri gam kederliyim Sahavetten beri gam kederliyim Aşkın otağında gönül zârlıyam Bana had vurana vefâdarlıyam Cürme gavvâs yazmış hocalar bizi Karışma hikmete ey ahmak kişi Değildir kulların alış verişi Emeksiz seçerin olmaz yemişi Nerye müştak etmiş geceler bizi Sümmani gönlünde figân benimdir İrade kulundan ihsan senindir Kime ne yapayım isyan benimdir Bend eylemiş harf-i recalar bizi     Sen bir şehzadesin ben bâb-ı gedâ Sen bir şehzadesin ben bâb-ı gedâ Maksudun âlemden baç almak mı var Elimden ne gelir can edem feda Buna tekdir tazir gücenmek mi var Ehl-i sır esrarın verir mi yâda Elbet bir sahip var erişir tada Mevlâm sana vermiş bir çift şehzade Gönül devranında gencelmek mi var Sende eksik değil mal ile devlet Hepsi mükemmeldir yok noksaniyet Muradın maksudun makamın Cennet Yoksa Beytullâh'a hac olmak mı var Ne dedim lâ dedim kalmadı takat Halimden bilinsin şah-ı vilâyet Vali paşamıza terfiye meslek Hükm-i Âli Osman'da yücelmek mi var Her ne dedim ise dedim nafile Ne yapsın Sümmani gelmiyor dile Sever sevdiğini efendim bile Kalıp bir yastıkta kocalmak mı var     Sen sana sahip dânesin Sen sana sahip dânesin Adam ol gül-i rânasın Sahihsin sedef danesin Doğanda anadan gönül Adam olsan bahtı ulusun Yâr olsan yârin gülüsün Hangi bağın bülbülüsün Haber ver sebâdan gönül Teslim ol her emre inan Hal ehlin rengine boyan Elverir hayadan utan Şu fı'l-i fenadan gönül Memnun et sultanı hanı Hoşnut olur sultan Kani Ara bul ezel mekânı Seferet dünyadan gönül Derviş ol taşı teberi Dolanma böyle serseri Kaçır sen îd-i ekber Tendeki haneden gönül Gel Sümmân ara bul kârı Dolanma ağyar diyarı Özünde bul bûy şikârı Yâd etmesineden gönül.   Tarih seksen dokuz on bir yaşımda Tarih seksen dokuz on bir yaşımda Cem oldu başıma iş birer birer Onsekiz yıl sürdüm yârin peşinde Akıttım gözümden yaş birer birer Uyandım oturmuş pirler yanıma Yaktı bu sinemi aşkın nârına Çok zaman dolandım yârin ardına Döküldü ağzımdan diş birer birer Kahpe felek sana n'ettim n'eyledim Attın gurbet il'e garip eyledin Bu fâni dünyada zulüm eyledin Cûş ettin neminden yaş birer birer Görmeden dünyada bir şâdlık demi Gitti cıvan ömrüm gelmez encamı Elin sitem sözü feleğin kahrı Vurdu her taraftan taş birer birer Sümmani der: Hani benim otağım Günbegün budandı dalım budağım Devrolup devranım geçmeden çağım Diküldü dihenden diş birer birer...>> Tövbekar ol gönül tariktan çıkma Tövbekar ol gönül tariktan çıkma Şeytandan şefaat şifâkâr olmaz Terk-i salât ile oturup kalkma Konuşma puşt ile vefakâr olmaz Seyrettim dünyanın kalma kâlini Gözlerim kâmilin pür kemâlini Sakın alma bir zennenin dulunu Gönlü havadadır vefâdar olmaz Yoksulluk dediğin ömürler söker Katranı kaynatma olmaz (ki) şeker Aslı bozuk olan aslına çeker Aslı ham demirden mücevher olmaz Hissebend ol kâmillerin sözünden Gel kemâli kazan özü özünden Evlat düşse atasının gözünden Değil Mevlâ razı berhudar olmaz Fitne münâfıkın yeri mâr iken Bir kuluna güzel mevlâ yâr iken Evvelâ âdemin vakti var iken Sonra yoksul olsa gözü dar olmaz Laf edüp âlemde varın söyleme Eşim uygun deyu yârin söyleme Her olur olmaza sırrın söyleme Şimdiki insana beh pazar olmaz Kemâli var mıdır her bir gedânın Lezzeti yok mudur şirin sedanın Âhırı haraptır haramzadenin Çalıp çırpma ile kisb ü kâr olmaz Zâlimler içinden hicret et durma Ki hicret sendedir kimseye sorma Aslın zadegandır hiç kendin yorma Mezar taşı ile iftihar olmaz Bögörüp meydanda hasman olanlar Tövbe edüp yani pişman olanlar Ta ezelden sana düşman olanlar Sakın teslim olma kafadar olmaz Ah edip Sümmani sararıp solma Gelen Mevlâ'dandır kimseden bilme Sevilen bir yere çok gidip gelme Kesilir muhabbet itibar olmaz.. Ustam bana iki üç harf okuttu Ustam bana iki üç harf okuttu Merak elif efkâr elif zâr elif Bu elifnen kimler baya yetişti Sahip elif üstat elif kâr elif Elim aldım gör ne çağa yetiştim Elifinen bir merağa yetiştim Bahçıvanlı elif bağa yetiştim Çiçek elif gerçek elif bâr elif Elifi bulanlar mim kapısında Mim vasıtası cim kapısında Ya bunlardan gayrı kim kapısında Hâkim elif hüküm elif dâr elif Elif be babında var leyl-i nehar Kulundur Sümmani aciz günahkâr Sığınmışsam sana Yaradan Cebbar Gör neler var kes bağrımı yâr elif.. Varıp gidem bir kâmile danışam Varıp gidem bir kâmile danışam Belki benim şu derdimden bilen var Bir güzelin ateşine yanmışam Şu ah ile firkatine yanan var Duman aldı koca dağın başını Deyin nasıl şilem gözüm yaşını Gönül kalesinin mermer taşını Hicran kalemiyle yarıp delen var Derya kenarında ufacık taşlar Nedir bu feleğin yaptığı işler Deryada balıklar havada kuşlar Belki benim şu derdimden bilen var Der Sümmani Yârab gönlüm hoş eyle Ya bana ver sabır bağrım taş eyle Ya bir çift kanat ver beni kuş eyle Tez yetişem dost bağında talan var.. Yahşi güzel olsa yaman deyilmez Yahşi güzel olsa yaman deyilmez Dostlar gönül her güzele eğilmez Aşk bağının ham meyvesi soyulmaz Miraç ehli olmak erişmek gerek Sevdiğim bir güzel kalem kaş ama Edalı cilveler ser nakkaş ama Güzelin sefası namı boş ama Evvelce uğrunda çalışmak gerek Perişan talihim ezel be ezel N'olur a vefasız biraz yola gel N'idem seni böyle n'idem a güzel Mürüvvet eylemek barışmak gerek Sümmani bu sever seni ziyade Nasıl bunu dille etsin ifade Yâr köyüne erişilmez piyade Binip aşk atına ulaşmak gerek..     Yüzüne hârâmi benler saçılmış Yüzüne hârâmi benler saçılmış Yâr ise can ister kulundan senin Hüsnünün baharı taze açılmış Emreyle dereyim gülünden senin Her zaman pâyine yüzüm sürdükçe İltifat edersin bizi gördükçe Var ol cihan içre dünya durdukça Geçmesin âdûlar yolundan senin Sen beni seversin gayretle ama Ben dahi severim ey melek sfma Bilirim âşıksın destinde hûmâ Bâz eksik olmasın kolundan senin Hakikatli yârsin bilirsin halden Hüdâ ayırmasın sen selvi daldan Söyledikçe sözüm tatlıdır baldan Âb-ı zülâl akar dilinden senin Sümmani kapında yabana atma Lütfeyle yaşımı sellere katma Bari gülmüş iken beni ağlatma Aman aman felek elinden senin.