Bu Yazı "Bizim Ahıska" Adlı kültür dergisine ait siteden alınmıştır. Daha Fazlası için: Bağlantı adresi Sadece üyeler görebilir!.. Bu siteye kısıtlamasız erişmek ve daha sonraki sayfalarda bu uyarı ile karşılaşmamak için şimdi üye olunuz veya daha önce üye olduysanız yan taraftaki giriş panelini kullanarak giriş yapınız.

 Elviye-i Selâse'in Son Yılları-I - Yunus ZEYREK

Doksanüç Harbi ve Esaret Yılları

31 Ağustos 1876 tarihinde, Osmanlı Devleti’nin 34. Padişahı, Sultan Abdülmecid’in 34 yaşındaki oğlu, II. Abdülhamit tahta oturdu. Sultan Hamit’in 32 sene devam edecek olan padişahlık dönemi, Osmanlı Devleti’nin en çetin, en uzun seneleridir. Zira bu dönemde imparatorluğu derin köklerinden sarsan birçok olay meydana gelmiştir. Şüphesiz bu olayların en önemlilerinden biri de Osmanlı-Rus Savaşıdır. Halkımız arasında 93 Harbi olarak bilinen bu savaş, Osmanlı Devleti’nin çok hazin bir şekilde yenilmesiyle sonuçlanmıştır. Rusların ilân ettikleri tarihten bir gün önce, 24 Nisan 1877 günü Anadolu ve Rumeli cephelerinde Osmanlı topraklarına ansızın saldırmasıyla başlayan savaş, 9 ay devam etmiştir.

Bu savaş sırasında Çıldırlı Âşık Şenlik’in, halkı mücadeleye çağıran koçaklaması çok meşhurdur:

Ehli İslâm olan işitsin bilsin:

Can sağ iken yurt vermeniz düşmana.

İsterse Uruset ne ki var gelsin,

Can sağ iken yurt vermeniz düşmana.

Anadolu cephesinde Anadolu Ordu-yı Hümayunu Kumandanı, Müşîr Gazi Ahmet Muhtar Paşa’ydı. Bu sırada Batum’da bulunan kolordunun başında Derviş Paşa, Van ve Bayazid civarındaki yardımcı kuvvetlerin kumandanı da Erzurum Valisi Kurd İsmail Paşaydı. Maalesef bu kuvvetler arasında kumanda birliği yoktu. Rus ordusu, asker ve silâh bakımından Osmanlı ordusundan iki kat daha fazlaydı. 30 Nisanda Bayazid, 17 Mayısta Ardahan Rusların eline geçtiyse de Ruslar, haziranda Halıyazı, Zivin ve ağustosta da Gedikler muharebelerinde Muhtar Paşaya mağlûp oldular. Muhtar Paşa, bu zaferlerden sonra “Gazi” unvanını aldı. Yahnılar’da kazanılan yeni bir zaferi maalesef 15 Ekim 1877’de Alacadağ bozgunu takip etti. 18 Kasımda Kars düştü ve ordumuz Erzurum’a doğru çekildi.

Doğuda savaşın seyri böyleyken, batıda, Rumeli cephesinde daha fena bir şekilde cereyan ediyordu. Rus ordusu İstanbul’a doğru ilerliyordu. Gazi Ahmet Muhtar Paşa İstanbul’a çağrıldı ve yerine Kurd İsmail Paşa’ya vekâlet verildi. 31 Aralık’ta Edirne Mütarekesi imzalanmasına rağmen Ruslar, Yeşilköy’e kadar gelip burada karargâhlarını kurdular. Rus ordusunun başında bulunan Grandük Nikolas’ı ziyaret eden Ermeni Patriki Nerses, Doğu Anadolu’da bağımsız veya Rus kontrolünde Bir Ermeni devleti kurulmasını istemiştir. Diğer taraftan Rum ve Arnavut taşkınlıkları had safhadaydı.

Bu şartlar altında, Edirne Mütarekesi’nden bir ay sonra, 3 Mart 1878’de Yeşilköy’de Ruslarla bir antlaşma imzalandı. Tarihe Ayastefanos Antlaşması olarak geçen bu antlaşmayla Balkanlar elden çıkıyordu. Ayrıca devlet, 164 milyon Osmanlı altını tazminat ödemeye mahkûm ediliyordu. Ödenmesi mümkün olmayan bu meblağ karşılığında balkanlarda bir kısım yerler ile Anadolu cephesinde üç sancak/Elviye-i Selâse bölgesi (Artvin, Ardanuç, Şavşat, Borçka, Batum,  Kars, Ardahan, Oltu, Şenkaya, Olur) Ruslara bırakılıyordu.

Rumeli’de ve Doğu Anadolu’da büyük topraklarımızın elden çıkmasına sebep olan Ayastefanos Antlaşması, lehimize bazı değişikliklerle 13 Temmuzda imzalanan Berlin Antlaşması’yla kesinleşmiştir.

Ruslar, Elviye-i Selâse bölgesinde yönetim, toprak, ticaret, eğitim, din, adliye vs. gibi hayatın her yönünü ilgilendiren konularda farklı uygulamalara gittiler. Bunları kısaca özetleyelim:

Kars ve Batum’u birer askerî vilâyet hâline getirdiler. Türk bölgesini paramparça etmek için Oltu ile Ardahan’ı Kars’a, Artvin ve Ardanuç’u Batum’a, Ahıska ve Ahılkelek’i de Tiflis’e bağladılar. Vali ve kaymakamlar tamamen Ruslardan, nahiye müdürleri de Ermeni ve Gürcülerden atanıyordu. Bazı ikinci sınıf nahiye müdürleri, okuma yazması dahi olmayan Türklerden seçiliyordu. Bunlara maaş verilmezdi, tamamen köylünün sırtından geçinir, rüşvetsiz bir iş görmezlerdi.

8 Şubat 1879’da İstanbul’da Rus tarafıyla imzalanan Muahede-yi Kat’iye’yle, bölgede yaşayan yerli ahalinin üç yıl içinde serbestçe Anadolu içlerine göç edebileceği, aksi takdirde Rus tebaası sayılacakları karar bağlandı. Bu kararı bahane eden Ruslar, bölgenin nüfus yapısını değiştirmek ve tarıma elverişli verimli yerleri boşaltmak için her türlü metodu uyguladılar. Rusların asıl hedefi İskenderun Körfezi’ydi. Kars’ı kuvvetli bir askerî üs hâline getirmek ve buranın Türk hüviyetini silmek istiyorlardı. Bu amaçla elden geldiği kadar Müslüman ahaliden temizlemeye çalıştılar. Toprak mülkiyetini kaldırdılar. Her yer devletin sayıldığı için de istimlâk hakkı tanınmadan boşalan yerlere Ermeni, Rum ve Rusya içlerinden getirdikleri Alman, Ukraynalı, Eston, Malakan ve Yezidîleri yerleştirdiler. Bu politikanın bir amacı da Türkiye ile Azerbaycan arasında başka bir yapılanmaya giderek Türk dünyasını kesin bir engelle bölmekti. Bugünkü Ermenistan denilen ülke, tamamen bu politikanın eseridir.

Maalesef bazı din adamları da Rus emellerine alet olarak halkı göçe kışkırtıyorlardı. Rus yönetimi altında yaşamanın dünya ve ahretteki kötülüklerini anarak yazılan bir destan, cami avlularında okunuyor ve ahalinin buralardan gitmesi öğütleniyordu:

Dinle ulema sözünü

Ne durursun hicret eyle;

Mümin olanlar farzıdır,

Ne durursun hicret eyle.

Yoktur dünyanın vefası,

İmandır gönlün şifası,

İşitmezsin ezan sesi,

Ne durursun hicret eyle.

Bu kâfir durdukça azar,

Seni candan eder bîzar,

Hiç kalmadı okuryazar,

Ne durursun hicret eyle.

Ruslar bir yandan böyle propaganda yaptırırken bir yandan da yerli halka baskı yaparak kalkıp gitmeye mecbur ediyordu.  Oltu etrafında ve şose yolu boyundaki verimli topraklarda yaşayan yerlileri göçe zorladılar. Dışarıdan getirdikleri Rum ve Ermenileri, buralara yerleştirdiler. Ruslar, Narman’la, Berderes, Cucurus ve Tamrut köylerini Ermenilere verdiler.

Bu nüfus ve iskân işini daha ziyade Kars ve çevresinde uyguladılar. Şehirdeki Türk nüfusun % 90’ı, köylerde yaşayan yerli Türk ahalinin de yarıya yakını, Anadolu içlerine doğru göç etmek üzere yollara döküldü. Göç edenlerin çoğu aydın, varlıklı ve ileri gelenlerdi. Dolayısıyla geride kalanlar, okumamış köylü ve çaresiz fukara halktı.

Bu göç yollarında çok ağıtlar ve destanlar söylendi. Bunların en meşhuru şüphesiz Akkomlu Âşık Ceyhunî’nin uzun destanıdır. Bu destanın iki dörtlüğü şöyledir:

Elveda günüdür çimenli dağlar,

Göllerde yeşilbaş sonalar kaldı.

Ak suvaklı sedri mermer otağlar,

Her taşı gevherden binalar kaldı.

Takdir-i ezeldir beyhude yanma,

Sefil Ceyhunî’yi derdi yok sanma,

Sılayı terk etmek gam değil amma

Emektar atalar, analar kaldı.

Kars şehrinde yaşayan 20.000 Türk nüfusundan 40 aile kalabilmişti. Bunlar da her an göç edebilirdi. İşte böyle bir zamanda Sultan Abdülhamit’in fermanıyla Şeyhülislâm’ın bir fetvası Kars’a ulaştı: “Sakın göç etmeyiniz! Cami ve ecdat türbelerini terk etmeyiniz! Ezanımız susmasın! Kâfir içinde Müslüman kalmanın sevabı büyüktür; oraları geçici olarak bıraktık, nasıl olsa kurtuluş yakındır!” denilmekteydi.

Türk köylüsü, sanat ve ticarete rağbet göstermiyordu. Ermeni unsuru, Rus devletinin imkânlarını da kullanarak eskiden olduğu gibi şimdi daha kuvvetli bir şekilde bölgenin ticarî hayatını ele geçirdi. Bölgenin ekonomik hayatına onların hâkim olması, yerli ahalinin daha da fakirleşmesine yol açtı.

1900 yılı başlarında pasaportla gelip Rus işgalindeki yerleri gezen Narmanlı Âşık Sümmanî, Kağızman üzerine söylediği koşmada şöyle der:

Bin üç yüz on altı, mülki Kağızman,

Göründü gözüme seyran eyledim.

İbtida Kötek’te eyledim iskân

Muhibbi sadıkı yâran eyledim.

Yiğirmi üç yıldır kan yaş dökerler,

Moskof’un elinden kahri çekerler,

Albayrağa hasret boyun bükerler

Necatini, virdi zeban eyledim.

Ruslar, Müslüman ahalinin geri kalması için her türlü vasıtayı kullanıyordu. Mevcut rüşdiye mektepleri ile birçok medreseyi kapattılar. Halkın cahil kalması için eğitimi teşvik etmiyor, Müslüman çocukların sadece Kur’an’ı yüzünden okumaya yönelik bir eğitim sistemini uyguluyordu. Normal bir okuma yazma dersi yoktu. Mollalar çocuklara, “Yazı nakışa benzer, sonra da öğrenirsiniz!” diyorlardı. Ramazan ayında dahi imamsız köylere Türkiye’den okumuş din adamlarının gelmesi yasaktı. Neşriyata müsaade edilmiyordu; anavatanla ilgiyi kesmek için Türkiye’den kitap ve gazetelerin girişi de yasaktı.

Rusya’nın 1905 Japon hezimetinden sonra nispeten bir rahatlama görüldü. Bundan sonra Kırım ve Azerbaycan’da çıkan gazeteler geliyor, camilerde eğitim yapılabiliyordu. Hatta Bakü Neşr-i Marif Cemiyeti’nin Kars’ta bir şubesi açıldı. Kars’taki Türk Başkonsolosluğu, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti şubesini faaliyete geçirdi. Bu şube, 1913-Balkan Savaşı felâketzedeleri ile Hicaz Demiryolu için Müslüman ahaliden yardım toplayabiliyordu. Ancak Birinci Dünya Savaşı başlangıcında, Ruslar bu faaliyetlerde bulunanları yakalayıp Sibirya’ya sürdü.

  Rus idaresi zamanı Osmanlı Devleti topraklarında hatta başkent İstanbul’da silâhlı ve bombalı faaliyette bulunan Ermeniler, Kars ve çevresinde de bu tür can kıyımına başladılar. Bu cinayetler, Osmanlı Devleti’ne karşı isyana kalkışan ve sonra da kaçan Doğu Anadolu Ermenileriyle Kars ve Gümrü Ermenilerinin 1905’te kurduğu Can-Feda teşkilâtı elebaşıları tarafından yapılıyor, tenhada gördükleri Türkleri öldürüyorlardı. Buna karşı Erzurum çevresinde kurulup Kars ahalisi gönüllüleriyle harekete geçen Türk Can-Bezar teşkilâtı, Kars ahalisinin tabii savunması faaliyetine başladı.

Çıldırlı Âşık Şenlik’in, Ermeni Can-Fedalar başına hitaben söylediği koçaklamanın başı şöyledir:

Millet komitanı Vağarşak ağa,

Sabreyle başına gör neler gelir!

Yığıpsan başına bir bölük dığa,

Deme ki onlardan bir hüner gelir…

Bölgede Gürcülerin faaliyeti daha farklıydı. Onlar, yerli ahaliyi Hristiyan hatta Gürcü yapmak için uğraşıyor, propaganda faaliyeti yürütüyordu.

Batum Mebusu Edip Dinç anlatıyor: “1906’da Batum civarında Gürcülerin doktor, dava vekili ve muhtelif mevkileri işgal eden 18 misyonerifaaliyet gösteriyordu. Bunlar, ahaliye Gürcü milliyetçiliğini aşılamak ve Hristiyanlığı kabul ettirmek için çalışıyorlardı. Hele Artvin’de çalışan bir Gürcü doktoru, at üzerinde gezerek halkı parasız muayene ediyor, ilâç veriyordu. Murgul’da bir de Gürcü mektebi açacaklardı. Artvin’in Alman asıllı Rus mutasarrıfına müracaat ederek, bu Gürcü doktorunun milleti Gürcüleştirme faaliyetinden bahsettim. Burada açılacak mektebin Gürcüce değil, Rusça ve Türkçe okutmasını talep ettim. O da masrafı ahali karşıladığı takdirde talebimin kabul edileceğini söyledi.

Öyle yaptık, ahali arasında para toplandı, Rusça-Türkçe mektep yapıldı. Gürcü doktor da buralardan uzaklaştırıldı. Bu suretle müthiş Gürcü propagandasından kurtulduk.”

1909’da biri Kars’ta diğeri Posof’ta olmak üzere iki medrese ve ilmihal bilgileri de veren birçok Kur’an kursu vardı. Posof medresesinde muallim olan Yusuf Zülâlî, bu acıklı durumu anlatan deyişinde şöyle diyordu:

Şu Kars’ta yok mu bir kimse bulunsun bu himayette,

Neden bir dârül-eman yok kocaman vilâyette?

Bütün Ermeniler, Rumlar okurlar Türkçe, Rusça’yı,

Yazık değil mi Türk evlâdı kalsın her esarette.

Ki Kars’ın köylerin derler yazan yok bir satır Türkçe,

Acep Türk hattı çıktı da gezer mi şol semavatta.

Diğer milletlere göre ne denli geride kaldık,

Aman kardaş ne fark vardır bizim ile cemadatta.

Şu Poskov medresesinden dilenciler çıkarmakla

Zülâl der, kurulur mu hiç vatan, kalmış cehalette.

Ruslar, Müslümanların dinine müsamaha ediyor görünerek ruhanî bir teşkilât kurmuşlardı. Bu teşkilâtın merkezi Tiflis’ti. Bunun da Türklerin arasına nifak sokmak için etnik ve mezhep farklarını derinleştirmekten başka bir amacı yoktu. Zira Tiflis’te Sünnîler için bir Başmüftülük, Şiîler için de Şeyhülislâmlık kurulmuştu. Bu kurumların başına atanan kişiler, Ruslardan dolgun maaş alıyor ve Rus siyasetine alet oluyorlardı. Köylerde imam vardı. Bin nüfusa bakan imamlara başimam denirdi. Tiflis Müftülüğünce atanan başimamlar, cenaze namazı kıldırır,  nikâh kıyar, doğan ve ölenleri deftere yazarlardı. Başimamların maaşı yoktu, çeşitli adlar altında halktan para toplayarak geçinirlerdi.

Kazalarda bulunan kadılar, baş imamlardan gelen nüfus kayıt defterlerini, ruhanî meclise gönderirdi. Ruhanî meclis de gerekli tasnifleri yaptıktan sonra Rus Nüfus İşleri İdaresi’ne gönderirdi. Nüfus Hüviyet Cüzdanı diye bir şey yoktu. Köylüler, gerektiği zaman imamdan aldıkları bir kâğıtla nahiye müdürüne gider, ondan aldıkları vesikayı bir yıl süreyle kullanırlardı. Bu da rüşvete tabiydi.

Adliye işlerine kazalarda bulunan birer sulh ve sorgu hâkimi bakıyordu. Bu hâkimler genellikle Rus, bazen de Ermeni veya Gürcü’ydü. Yerli ahali Rusça bilmediğinde Ermeni ve Gürcülerin tercümanlığına başvurulur, dolayısıyla kararlar da ona göre olurdu. Adlî işlerde rüşvet çok yaygındı.

Sağlık işlerine kazalarda bulanan bir hükûmet tabibiyle birkaç sağlık memuru bakardı. Köylere sağlık hizmeti gitmezdi. Bu yüzden oralarda daha ziyade muskacılık yaygındı.

Çarlık Rusya’sı Müslüman ahaliden asker almamaktaydı. Okuma yazma öğretmeden cahil bıraktığı gibi, askerlik sanatı ve silâh kullanmayı da öğretmek istemiyordu. Bunun içindir ki bölge ahalisi Ermeni mücadelesinde hesaba gelmez miktarda kurban verdi.

Bu şartlar altında yaşayan Türk halkı tamamen esir hüviyetindeydi. Babadan oğula geçen tek tesellî, Türk bayrağı altında toplanmak ümidiydi. Ruslar, halkın millî duygudan uzaklaşması için millî ad olan Türk kelimesini kat’iyen kullanmıyor, herkesi mezhep veya etnik durumuna göre adlandırarak kırk parçaya bölüyordu!

Çıldırlı Âşık Şenlik’in, Rusların Çıldır Kaymakamı huzurunda söylediği deyiş, halkın Osmanlı’ya ne kadar bağlı olduğunun ifadesidir:

Hulusi kalbimden bilsen fikrimi,

Ben Allah’tan Âl-Osman’ı isterim.

Merhamet sahibi, irahmi gani,

Nesli mürsel, hükmi hanı isterim.

Fahrettin Erdoğan anlatıyor: “Tiflis’te oturan Kafkasya Genel Valisi Vorontsov Daşkov, Türk ahalinin millî direncini kırmak için Kars’ta bir Rus Zafer Anıtı yaptırdı. Bu anıt 93 Harbi’nde Kars’a giren ve kaledeki Türk bayrağını indirip yerine Rus bayrağını diken askeri canlandırıyordu. Tiflis’te döktürülerek getirilen heykelin açılışı için halk da davet edildi. Bu tören, Türklere hakaret edilmek için düzenlenmişti. Çünkü Türk bayrağı Rus askerinin ayakları altında çiğneniyor, iki taraftan Rus kartalı bayrağı parçalıyor ve askerin elindeki Rus bayrağı yükseliyordu! Valiyle heykeli dikilen asker de bu törende hazırdı. Türk ahali bu manzarayı nefretle karşıladı ve aralarında mevcut millî birlik duygusu daha da arttı.”

O zamanlar en kayda değer aydınlanma hareketi herhalde Kırımlı Gaspıralı İsmail Beyin faaliyetidir. O bir yandan Tercüman gazetesini çıkarıyor, bir yandan da usul-i cedîd dediği yeni usul okluları teşvik ediyordu. Bu metotla açılmaya başlayan okullardan birinde, 1904’te Azerbaycan’ın Şeki şehrinde öğretmenlik yapan Posoflu Âşık Zülâlî, Rus esaretinden kurtuluş ümidini şöyle dile getiriyordu:

Biz bu zulmetler içinden çıkarız bir gün olur;

Şarka garba yıldırımlar çakarız bir gün olur.

Kafkas, Buhara, Kırım’dan çevrilen hisarları,

Vurur millî külünk ile yıkarız bir gün olur.

Türk doğarız, Türk gezeriz, Türk yaşarız dünyada;

Devrilen Moskof elinden çıkarız bir gün olur.

Der Zülâlî, Volga, Tuna, Ceyhun, Araslar gibi

Tuğyan eder deryalara akarız bir gün olur.

Karadeniz’de kontrolü ele geçiren Ruslar, askerî kara ve demiryollarına da önem verdiler. Eli altında esir bulunan halkı çalıştırarak Tiflis’ten Gümrü’ye gelen demiryolunu Kars’a ve sonra da Sarıkamış’a kadar uzattılar. Diğer bir hattı da Arpaçayı ve Aras Nehri’ni takiben Nahçivan ve İran’a bağladılar. Ayrıca petrol şehri olan Bakü de demiryoluyla Karadeniz’e, Batum’a bağlanmıştı. Bu şekilde bölge Rus demiryolu şebekesine bağlanmış, askerî nakliye için gerekli şartlar hazırlanmıştı. Hâlbuki Türk demiryolu Ankara’nın az doğusuna kadar uzanıyordu. Ruslar, Doğu Anadolu’ya demiryolu yapılmaması için Osmanlı Devleti’ne baskı yapmış ve hatta taahhüt almıştı! Karadeniz, Rus tehdidi altında olduğundan İstanbul’dan kalkan gemilerimiz, Trabzon’a ulaşamıyordu. Kara, deniz ve demiryolu bakımından Türkiye’ye karşı kesin bir üstünlüğe sahip olan Rusya, Sarıkamış harekâtının sonucunu da bu sayede lehine çevirebilmiştir. Başka bir ifadeyle, Sarıkamış felâketinin en mühim sebeplerinden biri demiryolu yokluğu, diğeri de deniz gücümüzün zayıflığıdır.

Kars, Ardahan ve Batum halkı bu şartlarda yaşarken Birinci Dünya Savaşı başladı. Anadolu’da seferberlik ilân edilince Ruslar, bölgenin aydınlarını ve ileri gelenlerini toplayarak Sibirya’ya sürdüler. Halk, Rus idaresinden bezmiş usanmıştı. Bir halk şâiri Ruslardan kurtuluş dileği destanı yazmıştı:

Gece gündüz sana budur duamız,

Mevlâm bu Urus’tan kurtar İslâm’ı.

Yandık zulüm, hicran, gam ateşine,

Mevlâm bu Urus’tan kurtar İslâm’ı.

Üçüncü orduya arzu çekeriz,

İnşallah düşmanın kaddin bükeriz,

El ele verince dağlar sökeriz,

Mevlâm bu Urus’tan kurtar İslâm’ı.

İstanbul’u ve Boğazları almak, Bizans Devleti’ni yeniden kurmak, Ayasofya’ya haç koymak gibi tarihî emelleri olan Rusya, Çar’ın manifestosuyla Türkiye’ye karşı savaş ilân etti. Türkiye, 12 Kasım 1914’te savaşa girmiş bulunuyordu. Rus Çarı Nikola, 20 Aralıkta 1914’te Sarıkamış’a gelerek cepheyi ziyaret etti.

22 Aralıkta Sarıkamış’a doğru Türk yürüyüşü başladı. Hafız Hakkı Paşa, 23 Aralıkta Rusları püskürterek Oltu’ya girdi. Ardanuç üzerinden gelen ve içinde Yüzbaşı Halid Beyin de bulunduğu bir Türk birliği, Rusları buradan atarak Ardahan’ı ele geçirdi. Büyük bir sevinç ve heyecana kapılan halk Rusları kovmak için ordumuzun yanına koştu.

Başkumandan Vekili Enver Paşa, 25 Aralıkta Sarıkamış’a hücum etti. 27-28 Aralık savaşları çok şiddetli geçti. Selim’de demiryolu havaya uçurularak Kars-Sarıkamış bağlantısı kesildi. Sarıkamış’ın yukarı mahallesi ele geçirildi ve merkezde kuvvetli süngü savaşları yapıldı. Ümitsizliğe kapılan Rus karargâhı genel çekiliş emri vermeyi düşünürken, hızla onarılan demiryoluyla Tiflis’ten Sarıkamış’a mütemadiyen taze kuvvet ve mühimmat sevki, savaşın seyrini değiştirdi.

30 Aralıkta üstünlük Ruslara geçti. 2 Ocak 1915 günü, savaşın hazin sonu göründü.

Tiflis’ten Çıldır’a gelen taze Rus kuvvetleri Ardahan’a yöneldi. 1915 yılının ilk haftası, Sarıkamış muharebeleri, ümitsiz dövüşler şeklinde devam ettiyse de 17 Ocakta cephe sustu. Sarıkamış Felâketi’yle bölgeyi savunan ordumuz eridi. Kalanları da Erzurum’a doğru çekildi. 1916 yılı şubatında Erzurum’la birlikte Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu Ruslar tarafından istilâ edildi.

Bölge yeni felâketlere sürüklendi. Osmanlı kuvvetleri geri çekilince bölgede katliamlar başladı. Ruslar Ermenilerle birlikte yerli ahaliye karşı akıl almaz ölçüde katliama başladılar. Ruslar, “Türk ordusunun gelişine sevindiniz!” diyerek Ardahan ve Çıldır ahalisini kırmaya başladı. Rus Kazaklarıyla onlara öncülük eden Ermeni ve Rum çeteleri, üç ay boyunca Çıldır, Ardahan, Göle ve Olur’da çoluk çocuk demeden 40 bin kişiyi şehit etti.

Savaş başlayınca bilhassa Artvin bölgesinden Anadolu içlerine doğru muhaceret başlamıştı. O günleri Yusufelili Öğretmen Mustafa Âdil Özder şöyle anlatıyor: “1914 yılı sonbaharıydı. Yedi yaşındaydım. Bağlar bozulmuş, pekmezler, reçeller, küme ve pestiller yapılmıştı. Ardanuç ve Hod köylerinden göçen ve çoğu kadın, yaşlı ve çocuklardan meydana gelen kafileler köyümüzden geçiyordu. Bir gün biz de gideriz, gâvurlara kalır diye, çardakta sıra sıra asılı duran kümeleri çekip aşağıda gördüğüm Ardanuçlu çocuklara attığımı ve onların da kapıştığını iyi hatırlıyorum. 1915 yılı kışı boyunca bu göçler devam etti. Bahar gelince Rusların çevre köyler kadar sokuldukları söylendi. Babam hasta yatağındaydı. Bizim köyde de göç hazırlığı başladı. Halid Beyin cephane götürüp boş dönen atlılarına bibim rica etmiş; onların yardımıyla biz de Çoruh’un öte yakasındaki Zor köyüne geçtik. İnekleri dışarıya salarak evimizi barkımızı bırakıp yola çıkmıştık. 1915 yılı nisan ayının il günleriydi. Bir iki ay Zor’da kaldık. Sonra Ersis’e geldik. Burada toplanan Erkinisliler, geceleri, Çoruh üzerindeki tel halattan karşıya geçip, Rus tarafında kalan kendi tarlalarından güzün ekilmiş ekinlerin başaklarını kırparak çuvalla Ersis’e getiriyorlardı. 1916 kışına bu kasabada girdik. Halid Bey kuvvetleri çekildikçe Artvin ve Oltu bölgesinde Rus işgali genişliyordu. 1916’nın ilk haftasında tekrar yola koyulduk. İspir, Bayburt, Kelkit, Alucra, Reşadiye, Tokat ve Zile üzerinden ağustosta Sungurlu’ya gelip yerleştik. Bu göç yollarında soğuk, açlık ve çeşitli hastalıklardan nice insan telef oldu. Sungurlu’da dört sene kaldık. Artık muhacirler yerlerine dönüyordu. 1920 senesinin ağustos ayında biz de memlekete döndük. Evler harap olmuş, eşyalar talan edilmiş, her şey yok olmuştu. Oltu-Kars arasında Ermeni savaşı sürüp gidiyordu”

 Devamı var.

       Aradığınız "BİLGİ" İse; Oltulu.com Size Yeter...